Kraków 29 styczeń 2019 rok
Dawny hangar PLL LOT z 1931 roku w Krakowie-Czyżynach ul. Stelli-Sawickiego na byłym Lotnisku Kraków Rakowice-Czyżyny.
Adres: Kraków Osiedle 2. Pułku Lotniczego 26 A
Hangar PLL LOT z 1931 roku. Wrota. Strona północna. Kraków Czyżyny. 2019 rok. Zdjęcie Karol Placha Hetman
Hangar PLL LOT z 1931 roku. Kraków Czyżyny. 2019 rok. Zdjęcie Karol Placha Hetman
Hangar PLL LOT z 1931 roku. Kraków Czyżyny. 2019 rok. Zdjęcie Karol Placha Hetman
Hangar PLL LOT z 1931 roku. Kraków Czyżyny. 2019 rok. Zdjęcie Karol Placha Hetman
Hangar PLL LOT z 1931 roku. Strona południowa. Kraków Czyżyny. 2019 rok. Zdjęcie Karol Placha Hetman
Wejście na teren muzeum Hangar Czyżyny. 2019 rok. Zdjęcie Karol Placha Hetman
Zwykle powodem likwidacji lotniska jest chęć uzyskania nowych terenów pod rozbudowę dużych miast. Takie decyzje są podejmowane zarówno w Polsce jak i na całym świecie. W Polsce w ten sposób zlikwidowano między innymi takie lotniska jak: Gdańsk – Wrzeszcz, Warszawa – Gocław, czy Kraków – Czyżyny (Rakowice). Likwidacja lotniska pociąga za sobą różne, nieraz nie przewidywalne konsekwencje. Pole wzlotów standardowo jest zabudowywane blokami mieszkalnymi, nierzadko kilkunasto-piętrowymi. Powstają nowe sklepy, a od 90-lat XX wieku centra handlowe.
Największymi obiektami po byłym lotnisku są potężne hangary. Zwłaszcza w Polsce były one okazałe, gdyż Polska w okresie między obiema wojnami światowymi przodowała w budowie dużych i nowoczesnych hangarów.
Różny jest los hangarów na byłych lotniskach. Zwykle przeznaczane są na sklepy o dużej powierzchni lub hale sportowe. Ale są także inne przeznaczenia. Na przykład na byłym lotnisku Warszawa – Gocław w hangarze stworzono park trampolin.
Jednak najciekawszą historię ma hangar na byłym lotnisku Kraków – Czyżyny (Rakowice). Tak zwany hangar PLL LOT. Jego historia zaczęła się w 1927 roku, kiedy powstał kolejny plany rozbudowy lotniska. Jego osnową miało być dwanaście wielkich hangarów ustawionych na około pola wzlotów. Ostatecznie, do ataku Germańców i Moskali na Polskę, zbudowano ich sześć.
Projektantami hangaru byli: profesor Izydor Stella-Sawicki (rektor Politechniki Krakowskiej) i inżynier Jerzy Koziołek. Hangar był zaprojektowany na bazie kwadratu o wymiarach 60 m x 60 m. Ma powierzchnię 3 600 metrów kwadratowych, a kubatura wynosi 28 000 metrów sześciennych. Ściany w postaci słupów żelbetonowych wypełniono ceglanym murem lub betonowymi bloczkami z otworami okiennymi. Dach to lekka konstrukcja podwieszona na trzech (wersja mniejsza dwóch) przestrzennych dźwigarach umieszczonych nad hangarem. Dach jest dwuspadowy, wykonany z płyt gazobetonowych krytych podwójną warstwa bitumiczną. Częściowo przeszkolony, tak zwanymi świetlikami. Dach zawieszony jest na trzech lub dwóch 60 metrowych stalowych przęsłach. Technologię wykonania tego typu dachu opracowało Górnośląskie Towarzystwo Przemysłowe. Dach był montowany na ziemi i przy pomocy wyciągarek podwieszany pod przęsłami. Front to 8-skrzydłowe przesuwane metalowe drzwi. Wrota - ich konstrukcję, napęd, sterowanie i automatykę opracował inżynier Ignacy Brach. Sekcje wrót przesuwają się na rolkach po szynach. Wrota ocieplono wewnątrz torfem. Hangary były tak zaprojektowane, że wzdłuż bocznych ścian można było dobudować dodatkowe pomieszczenia socjalne, laboratoria, magazynowe i warsztatowe. Mogą one mieć łączną powierzchnię użytkową do 300 m kwadratowych.
Według tego projektu powstało w Czyżynach sześć hangarów.
Hangar o podstawie 60 m x 60 m był przewidziany dla pomieszczenia dwóch eskadr lotniczych. Natomiast była także wersja mniejsza, o podstawie 60 m x 36 m z dwoma przęsłami nad dachem, o powierzchni 2 160 m kwadratowych i kubatury 17 280 m sześciennych.
Hangary Lotniska Rakowice-Czyżyny były jednym z największych tego typu budowli na świecie. Tego typu obiektów, w 20-latach XX wieku, nawet w USA nie wznoszono. Jeszcze dzisiaj wzbudzają one zaciekawienie inżynierów.
W dwudziestoleciu międzywojennym w Rzeczypospolitej zbudowano około 100 nowoczesnych hangarów, kryjąc pod dachem około 10 hektarów terenu. Ale były także głosy krytyczne, które wskazywały, że te hangary są objawem megalomanii, rozrzutności i nieuzasadnionego luksusu biednego kraju. Jednak dla większości to był symbol dumy i prestiżu Rzeczypospolitej. Nikt wówczas nie mógł przypuszczać, że upokorzeni Germańcy i Moskale już za kilkanaście lat rozpoczną kolejną pożogę wojenną.
Hangary te okazały się szczególnie udanymi konstrukcjami. Trudno było taki hangar całkowicie zniszczyć. W przypadku wybuchu we wnętrzu bomby, eksplozja wyrzucała okna, wybrzuszała zamknięte wrota, mogła uszkodzić ściany z cegły i bloczków, ale konstrukcja żelbetonowa pozostawała nienaruszona. Zwalony dach także nie było trudno odbudować.
Po drugiej wojnie światowej, kiedy odbudowywano hangary Nr 1 i Nr 3, zmieniono technologię wykonania dachu. Zamiast płyt gazobetonowych zastosowano strop drewniany kryty papą.
Taki hangar postawiono dla PLL LOT przy obecnej ulicy Steli-Sawickiego (hangar Nr 1). Jest to najdalej postawiony na wschód hangar Lotniska Rakowice-Czyżyny. Lokalizacja tego hangaru wynikła w niewielkiej odległości od stacji kolejowej, co ułatwiało pasażerom dotarcie do stacji lotniczej PLL LOT.
Hangar ten oddano do użytku w 1931 roku. W obiektach przy hangarze uruchomiono: kasę biletowa, poczekalnię dla pasażerów, domek pilota, placówkę meteorologiczną.
W tym czasie z Krakowa można było polecieć do Warszawy, Lwowa, Wiednia, Czerniowic. Poprzez Warszawę można było polecieć do Gdańska, Gdyni, Wilna, Poznania, a poprzez Czerniowice do Budapesztu, Belgradu, Salonik i Aten. Kraków obsługiwał samoloty: Junkers F-13, Fokker VII/1m, Fokker VII/3m, Junkers Ju-52, Lockheed L-10 Electra, Lockheed L-14 Super Electra, PWS-24, Douglas DC-2.
Taki stan trwał do 1939 roku. Działania wojenne spowodowały znaczne zniszczenia hangaru i obiektów towarzyszących. Po wojnie odbudowa trwała bardzo długo.
Pierwszy Polski samolot „cywilny” wylądował w Krakowie w dniu 30 marca 1945 roku. Był to lot okrężny: Warszawa-Łódź-Kraków-Rzeszów-Lublin-Warszawa. Stałe połączenie z Warszawą przywrócono w dniu 5 maja 1945 roku. W 1946 roku port lotniczy w Krakowie obsłużył 7 419 pasażerów. W 1950 roku było to już 16 553 pasażerów, a w 1955 roku 30 201 pasażerów. Wykorzystanie miejsc w samolotach było na poziomie 80 %.
Z uwagi na zniszczenia wojenne, prowizoryczny dworzec pasażerski umieszczono w zachodniej części Lotniska. Funkcjonował on tutaj do 1957 roku. Dworzec z kasą i poczekalnią umieszczono poza lotniskiem w jednym z baraków. Reszta także była w barakach na terenie lotniska.
Odbudowany hangar przekazano PLL LOT w 1957 roku. Służył on do bieżącej obsługi samolotów PLL LOT. Głównie samolotów DC-3, Li-2, Ił-12 i Ił-14. Rzadko zjawiały się tutaj samoloty z zagranicy. Samoloty PLL LOT korzystały z betonowej drogi startowej (RWY) o długości 1 900 m, oddanej do użytku w 1953 roku. Orientacja RWY (DS) to 08/26. Pole wzlotów wyposażono w urządzenia radiogoniometryczny i oświetlenie do lotów nocnych. Załogi samolotów PLL LOT korzystały także z informacji z mobilnej stacji radiolokacyjnych obsługiwanych przez Wojsko Polskie.
W tym czasie, gospodarzem Lotniska Rakowice-Czyżyny były Wojska Obrony Powietrznej, w postaci 2. Pułku Lotnictwa Myśliwskiego i 7. Dywizji Lotnictwa Myśliwskiego OPL (Obrony Przeciw-Lotniczej). Dlatego na Lotnisku były głównie samoloty bojowe Jak-23, MiG-15, PZL Lim-1, PZL Lim-2. Dodatkowo z Lotniska korzystał Aeroklub Krakowski i Lotnictwo Sanitarne.
Po odbudowie hangaru PLL LOT, dworzec pasażerski tym razem uruchomiono nie przy samym hangarze tylko w niewielkim budynku za hangarem od strony południowej.
W 1959 roku nastąpiło podzielenie PLL LOT na firmę przewozową zwaną dalej PLL LOT i na Zarząd Ruchu Lotniczego i Lotnisk Komunikacyjnych, który zajmował się lotniskami i podlegał Ministerstwu Komunikacji. W 1961 roku odprawiono w Krakowie 39 027 pasażerów, a w 1962 roku 56 535 pasażerów. W 1963 roku rozpoczęto budowę Lotniska Balice i podjęto decyzje o przeniesieniu tam ruchu pasażerskiego.
Dworzec w Czyżynach funkcjonował do 1963 roku, kiedy ruch pasażerski przeniesiono na Lotnisko Balice. Początkowo przenosiny odbyły się do baraków na Lotnisku Balice, a w 1966 roku do nowego dworca.
W 1964 roku hangar na Lotnisku Czyżyny był już opuszczony przez służby PLL LOT. W 1965 roku w hangarze umieszczono zajezdnię autobusową MPK-Kraków (Miejskiego Przedsiębiorstwa Komunikacyjnego w Krakowie). Była to jedna z trzech istniejących wówczas w Krakowie zajezdni autobusowej. Dla obsługi autobusów w hangarze wykonano kilka kanałów samochodowych. Przez wiele lat królowały tutaj Polskie Jelcze. W 70-latach pojawiły się tutaj autobusy Jelcz-Berliet, a z początkiem 80-lat Ikarus.
W 90-latach XX wieku władze Krakowa zobowiązały MPK do oddania obiektu. Proces likwidacji rozpoczęto w 1997 roku, a w marcu 1998 roku teren zajezdni opuściły ostatnie autobusy. Wbrew pierwotnym planom zabytkowego hangaru nikt nie przejął. Jedynie w 2001 roku poprawiono wreszcie zgodnie z projektem odcinek ulicy Stella-Sawickiego prowadząc go przez część placu zajezdni i dawanej stacji paliw. W 2007 roku do hangaru wstawiono zabytkowe tramwaje, wcześniej stojące w hali przy ulicy Wawrzyńca. Jednak oglądać ich nie można było.
Radni dzielnicy zaplanowali tutaj otwarcie centrum kultury lub minimum muzeum techniki. Wszystko zależało od uzyskaniach funduszy. Do programu dołączyło muzeum techniki. Ze względu na koszty i zakres prac, projekt podzielono na cztery etapy. Termin realizacji był uzależniony od pozyskania środków na poszczególne etapy. Jeżeli w 2017 roku udałoby się uzyskać dofinansowanie na rewitalizację terenu, prace mogłyby się zakończyć ostatecznie w 2021 roku. Całkowity koszt prac szacowano na 26 mln zł. Obiekt otrzymał adres – Osiedle 2. Pułku Lotniczego 26 A.
Rewitalizację rozpoczęto w 2017 roku. W ciągu kilkunastu miesięcy wykonano remont kapitalny całego hangaru. Wyremontowano dach, ściany i wrota. Wykonano nową posadzkę.
W dniu 9 września 2018 roku w hangarze otwarto czasowa wystawę „Moto-historie”, na której prezentowane były pojazdy z kolekcji Muzeum Inżynierii Miejskiej i Muzeum Ratownictwa w Krakowie. Na wystawie pokazane były zabytkowe pojazdy, Polskiej motoryzacji od czasów II Rzeczpospolitej do schyłku PRL-u. Wystawa została zamknięta na okres zimowy. Ponowne otwarcie nastąpiło w kwietniu 2019 roku.
Po remoncie, hangar wraz z otaczającym go terenem ma pełnić funkcje wystawiennicze, koncertowe i edukacyjne. Będzie to też miejsce do prowadzenia prac badawczych i archiwizacyjnych.
Opracował Karol Placha Hetman