Kraków 2023-08-11
Wagony pocztowe.
Opis zdjęcia: Transport wagonu pocztowego na platformie ciągniętej przez zaprzęg konny. Wagon pocztowy został zbudowany przez fabrykę Lilpop, Rau et Company na Solcu w Warszawie, dla Kolei Warszawsko - Petersburskiej. 1870 rok. Rysunek muzeum poczty.
Opis zdjęcia: Praca w wagonie pocztowym w 1860 roku. Rysunek muzeum poczty.
Opis zdjęcia: Zdjęcie muzeum poczty.
Historia wagonów pocztowych.
Za datę narodzin poczty w Polsce uznaje się dzień 18 października 1558 roku. Wtedy to król Zygmunt August „ustanowił stałe połączenie pocztowe między Krakowem, a Wenecją przez Wiedeń, za pomocą poczty, czyli koni rozstawnych”. Powołana przez monarchę instytucja publiczna miała służyć przede wszystkim utrzymaniu stałych kontaktów dyplomatycznych i gospodarczych z innymi krajami europejskimi. Monarchia w Polsce i monarchia w Wenecji były personalnie ze są powiązane, głównie przez osobę Królowej Bony. Utrzymanie stałej łączności pomiędzy rodziną Sforzów a Polskim Królem, wymagało wprowadzenia regularnego połączenia pocztowego. W XVI wieku, do pierwotnych obowiązków przewożenia korespondencji doszedł transport towarowy i osób. Działalność instytucji pocztowej w Polsce finansował Król. Wkrótce wprowadzono taryfy przewozowe i korzystać z nich mógł już nie tylko król, lecz i każda prywatna osoba. Instytucja miała urzędową nazwę „Poczta Polska” i dzieliła się na dwie części: pocztę włoską i pocztę litewską. Jej główną siedzibą był Kraków. Zacieśniano współpracę z innymi pocztami w Europie. Z czasem instytucja „Poczta Polska” zaczęła przynosić zyski, a król został zwolniony z jej finansowania i korzystał z jej usług za darmo. W 1568 roku, dyrektorem Poczty Polskiej został Sebastian Montelupi, a jego rodzina prowadziła instytucję przez blisko 100 lat. W tym czasie ustaliło się prawo nietykalności korespondencji, zarówno królewskiej (dyplomatycznej) jak i prywatnej. W Europie poczta nie miała wówczas charakteru krajowego i granice dla niej nie istniały, nawet w czasach lokalnych konfliktów zbrojnych. Zmiana takiej postawy nastąpiła w czasie wielkiej wojny światowej.
Kiedy w 40-latach XIX wieku, nastąpił rozwój kolei, było jasne, że kolej będzie wykorzystana do przewozu poczty. Według oficjalnych danych, pierwszy wagon pocztowy wyjechał na tory w Anglii w 1838 roku, a we Francji w 1840 roku. Pierwszy kurs poczty wagonem pocztowym, tak zwany Travelling Post Office (TPO) w pociągu, odnotowano w dniu 20 stycznia 1838 roku w Anglii, na szlaku Birmingham - Warrington.
Pierwsze przewozy przesyłek pocztowych na Ziemiach Polskich odbyły się już w 1842 roku, na szlaku Wrocław – Gliwice, w czasach germańskich. Wówczas używano wagonów osobowo-pocztowych. W Królestwie Polskim (zabór moskiewski) pierwsze mieszane wagony do przewozu poczty i towarów, w 1848 roku, pojawiły się z uruchomieniem odcinka Kolei Warszawsko-Wiedeńskiej na szlaku Częstochowa - Granica. W 1849 roku, pocztę wożono już na całej długości linii Warszawsko - Wiedeńskiej. Kolejne kierunki przewozu poczty to Kolej Bydgoska do miasta Aleksandrów Kujawski (kierunek Toruń) oraz do Łodzi z Koluszek. Następnie wagony pocztowe wprowadzono na Kolej Warszawsko - Petersburską. Na wszystkich większych stacjach założono urzędy pocztowe. Wagony pocztowe były wówczas zwane „Kurierki”. Następnie wagony pocztowe były nazywane także „Ambulansami Pocztowymi”. Poczta i Kolej wspólnie wypracowały przepisy, zasady przewozu i opłaty taryfowe. Uzgodniono podział odpowiedzialności.
Wagony pocztowe początkowo były to tylko wagony towarowe. Ale wkrótce wprowadzono sortowanie listów i kartek pocztowych, we wnętrzu wagonu. Na stacjach kolejowych, na których pociąg się nie zatrzymywał, przejmowano worki z listami w przelocie, ze specjalnych wieszaków, poprzez wysięgniki wystawiane z wagonu pocztowego. Rozwiązanie to nie było stosowane w Polsce. We Francji była to procedura dojść często stosowana.
W 1918 roku, Polska odzyskała niepodległość, a w dniu 7 lutego 1919 roku, dekretem powołano państwową instytucję mającą zarządzać usługami pocztowymi, telegraficznymi, telefonicznymi. Dla jej funkcjonowania wydano tymczasowe przepisy. Tymczasowa instytucja przejęła cały majątek pocztowy na terenie Polski, w tym budynki, pojazdy konne, samochodowe, wagony kolejowe o różnych wielkościach i szerokościach torów. Przejęto oczywiście sieć telefoniczną, telegraficzną, telegraficzną bez drutu, system dystrubucji listów, kartek pocztowych i paczek. Wspomniane wagony były pocztowe, pocztowo-towarowe, pocztowo-bagażowe, a także pocztowo-osobowe. Znaczna część z tych wagonów wymagała remontu, a duży odsetek nie nadawał się nawet do remontu i został zezłomowany. W 1925 roku, instytucja „Polska Poczta, Telegraf i Telefon”, posiadały już 333 wagony pocztowe i 201 wagonów pocztowo-bagażowych i osobowych. Z każdym kolejnym rokiem przybywało typowych wagonów pocztowych. Wagony tego typu produkował Zakład w Sanoku. W 1930 roku, poczta posiadała już 435 wagonów pocztowych.
Wagony pocztowe w każdym kraju w Europie był własnością poczty, choć musiały spełniać przepisy kolejowe i musiały przechodzić normalne przeglądy kolejowe. Cechą techniczną wagonów był brak drzwi czołowych dla przejścia do następnego wagonu. Chodziło o bezpieczeństwo pocztowców, bo często przewozili oni pieniądze i przesyłki dyplomatyczne. Ale zdarzały się wyjątki, kiedy wagon pocztowy powstawał z przebudowy wagonu osobowego lub był jednocześnie wagonem bagażowym.
Wagon pocztowy zwykle był umieszczany na początku składu pociągu, tuż za lokomotywą. Bywało, że skład miał dwa lub więcej wagonów pocztowych. Do wyjątków należały pociągi wyłącznie pocztowe.
Niektóre wagony pocztowe miały w burcie szczelinę, w która można było wrzucić list z naklejonym znaczkiem. List oczywiście wrzucano podczas postoju na stacjach. Listy i karty pocztowe były stemplowane stemplem przypisanym do wagonu pocztowego.
W 1955 roku, Poczta Polska dysponowała blisko 1 000 wagonów pocztowych oraz była współwłaścicielem około 600 wagonów pocztowo-bagażowych i pocztowo-osobowych. Jednak już z początkiem 60-lat XX wieku, liczba wagonów zaczynała maleć. Przyczynił się do tego rozwój transportu samochodowego. Jednak z wagonów pocztowych nie rezygnowano. Wymieniano stare wagony pocztowe na nowoczesne wagony serii „Y”. Ostatnie nowe wagony pocztowe zostały wyprodukowane w 1982 roku. Były to wagony typ 101C (PaFaWag) oraz podobne typ 304C (HCP).
Do 1994 roku, w Polsce wagony pocztowe były malowane na kolor zielony (ciemna oliwka), wzdłuż burty miały czerwony pas z białą obwódką. Był napis Poczta Polska i logo, albo tylko napis Poczta. Od 1994 roku, wagony pocztowe były malowane na kolor pomarańczowy. Pozostawiono czerwony pas poniżej linii okien z białą lamówką.
W Europie, zmierzch wagonów pocztowych był spowodowany zbyt długim czasem dostarczania przesyłek pocztowych przez kolej. Szybciej pocztę dostarczano samochodami oraz samolotami.
Przemiany społeczno-gospodarcze w 1989 roku, doprowadziły do procesu ograniczania świadczenia usług przewozowych wagonami pocztowymi. Proces trwał od 1992 roku do 2003 roku. Duży wpływ miała likwidacja setek połączeń kolejowych, a w konsekwencji regionalne wykluczenia i likwidacja wielu szlaków kolejowych oraz stacji kolejowych. W listopadzie 2003 roku, Poczta Polska zaprzestała szerokiego wykorzystania kolei do przewozu przesyłek pocztowych. W efekcie wyłączono z eksploatacji ponad 60 wagonów pocztowych. W maju 2006 roku, na stanie Polskiej Poczty było już tylko 36 wagonów pocztowych, z czego w ruchu było tylko 15 egzemplarzy. Kursowały one tylko na kilku wybranych trasach dalekobieżnych.
W 2011 roku, Poczta Polska zakończyła eksploatację wagonów pocztowych. Obecnie (2023 rok) przesyłki pocztowe przewozi się wyłącznie samochodami. W 2011 roku, ostatnie cztery wagony pocztowe zostały wystawione na sprzedaż. Służyły one Poczcie Polskiej przez 30 lat. Ostatnie kursy wykonały na trasie Kraków - Wrocław - Szczecin. Ostatni kurs wagonu pocztowego w Polsce odbył się w dniu 29 maja 2011 roku, w relacji Kraków Płaszów – Szczecin Główny.
Na kolei, pozostały przesyłki konduktorskie, które są rodzajem przesyłek przewożonych przez przewoźników kolejowych za pomocą pociągów osobowych. Paczki i listy są przyjmowane i wydawane u kierownika pociągu podczas postoju na stacji, a ich przewóz odbywa się w przedziale służbowym. Za dodatkową opłatą, nadanie lub odbiór przesyłki może zostać zrealizowane przez stacjonarne punkty przesyłek konduktorskich znajdujące się na wybranych stacjach kolejowych.
Opracował Karol Placha Hetman