Kraków 2009-03-09
Historia
198c Rozdział 1966-02-04.
OKB Mikojan i Guriewicz MiG-21 PFM w Polsce.
MiG-21 PFS.
Na samolotach MiG-21 PF uległy pogorszeniu charakterystyki startu i lądowania. Dlatego opracowano dwa prototypy E-6 W/1 i E-6 W/2. Testowano na nich między innymi; dodatkowe rakiety startowe, lądowanie na zwiększonych kątach natarcia z 10-11 stopni do 16-18 stopni, a przede wszystkim nadmuch na klapy na skrzydłach. Nadmuch na klapy skrzydłowe uzyskano poprzez zmodernizowanie silnika. Silnik w dwóch miejscach na wysokości ostatniego stopnia sprężarki otrzymał upusty do specjalnych rur ( kanałów ), które prowadzą do szczelin umieszczonych w skrzydłach i kierujące sprężone powietrze nad wychylone klapy. Dzięki temu powietrze przepływające nad klapami ma dużo większą energię i prędkość, co wydatnie zwiększa siłę nośną. Ten nowy silnik oznaczono R-11 F2S-300.
Efektem tych badań był MiG-21 PFS ( typ 94, S od SPS ). Samolot wraz z silnikiem R-11 F2S-300 otrzymał instalację nadmuchu na klapy, spadochron u nasady usterzenia pionowego, z możliwością otwarcia przed przyziemieniem, o powierzchni powiększonej z 16 m kwadratowych do 19 m kwadratowych. Myśliwiec produkowano w Gorki na potrzeby własne i na eksport w 1964 roku.
MiG-21 PFM.
Samolot zbudowany został na bazie samolotu MiG-21 PFS. Powiększono usterzenie pionowe do 5,32 m kwadratowych. Zastosowano nowy fotel wyrzucany KM-2. Nowy fotel pozwolił na zmianę osłony kabiny na stały wiatrochron i otwieraną w prawo owiewkę. Samolot otrzymał nową stację radiolokacyjna RP-21 M, o zwiększonej odporności na zakłócenia pasywne. Od 7 serii produkcyjnej samolot uzyskał możliwość podwieszania zasobnika GP-9 z działkiem dwulufowym GSz-23 Ł z zapasem 200 naboi.
Samolot MiG-21 PFM ( typ 94, modernizirowannyj ), był produkowany w Gorki na potrzeby własne w latach 1964-1965, a w Moskwie na eksport w latach 1966-1968.
MiG-21 FL.
Na bazie MiG-21 PF zbudowano wersję MiG-21 FL ( typ 77, lokator lub licencja ) dla lotnictwa Indii i innych państw nie Europejskich. Ma powiększone usterzenie pionowe i spadochron u jego nasady.
Samolot znany jest też pod oznaczeniem MiG-21 PFM ( typ 77 ). Budowano go w Moskwie w latach 1965-1968. W 1964 roku, jego licencję sprzedano Indiom. Jak pamiętamy, pierwsze maszyny MiG-21 F-13 typ 74 dotarły do Bombaju w styczniu 1963 roku, a już w czerwcu 1964 roku, Indie otrzymały pierwsze samoloty MiG-21 PF typ 76. W tym też roku Indie zakupiły licencję na produkcję tej wersji. Z końcem 1966 roku, z hali zakładów HAL Hindustan wyprowadzono pierwszy licencyjny MiG-21 FL. Podzespoły tego samolotu produkowano w Moskwie, a montaż i obloty wykonywano w Indiach.
MiG-21 PFM dla Polski. 1966 rok.
Od lutego 1966 roku, rozpoczęły się dostawy MiG-21 PFM typ 94 do Polski. Pierwsza partia dotarła 4.02.1966 roku, w liczbie 10 maszyn. Samoloty trafiły na wyposażenie 40. PLM Świdwin. Kolejne 25 samolotów trafiło w 5.08.1966 roku. Zostały one przekazane na uzbrojenie 41. PLM Malbork, 34. PLM Babie Doły i 26. PLM Zegrze Pomorskie. Tym razem maszyny nie trafiały do Krzesin, ale bezpośrednio do Świdwina, Malborka, Babich Dołów i Zegrza Pomorskiego. W 1967 roku, pojawiło się kolejne 42 ( 35 ) sztuk myśliwców MiG-21 PFM, a w 1968 roku, aż 55 sztuk, co dało razem 132 maszyny. Jak się okazało MiG-21 PFM był wersją najliczniej eksploatowaną w Lotnictwie Polskim.
Nowa wersja myśliwców MiG-21 PFM najpierw została przeznaczona dla pułków Lotnictwa Operacyjnego. To właśnie na początku lutego 1966 roku, pierwsze 10 samolotów MiG-21 PFM wylądowały na lotnisku 40. PLM w Świdwinie. Była to wersja przeznaczona specjalnie dla lotnictwa frontowego. Samoloty te należały do 94 typu i miały nr; 94 od ML-01 do ML-10. W ten sposób 40. PLM jako pierwszy w Polsce i Lotnictwie Operacyjnym (LO) został wyposażony w najnowsze MiG-21 PF, PFM. Samoloty te wzięły udział w defiladzie w Warszawie z okazji 1000 Lecia Państwa Polskiego.
W połowie 1966 roku, cały 41. PLM z LO wyposażono w samoloty MiG-21 PFM. W dniu 5.08.1966 roku, na lotnisku w Malborku wylądowało aż 23 samoloty MiG-21 PFM. Samoloty pochodziły z 40, 41 i 42 serii produkcyjnej. Jak widać, tempo przezbrajania w lotnictwie Polskim było ogromne.
W 1967 roku, kontynuowano dostawy samolotów MiG-21 PFM. Kolejne 12 sztuk MiG-21 PFM dostarczono w dniu 23.01.1967 roku, do 40. PLM. Otrzymaliśmy samoloty o numerach nr; od 94 A 4909 do 94 A 4915 oraz od 94 A 5001 do 94 A 5005 ( 12 sztuk ). W tym okresie 40. PLM był najlepiej uzbrojonym pułkiem w Polskim Lotnictwie.
Z końcem 1967 roku posiadaliśmy; w lotnictwie myśliwskim 129 samolotów w 12 eskadrach – 17 ( 20 ) MiG-21 F-13, 22 MiG-21 PF, 47 MiG-21 PFM oraz MiG-19, 40 Lim-5, 5 P, ( MiG-17 PF ), 20 Lim-2. W lotnictwie myśliwsko-szturmowym 148 samolotów w 12 eskadrach – 88 Lim-6 bis, 60 Lim-2, 5. W lotnictwie myśliwsko-bombowym 20 samolotów w 2 eskadrach – 6 Su-7 BM, 14 Su-7 BKL. Plus lotnictwo bombowe i rozpoznawcze ze 109 samolotami w 8 eskadrach ( miedzy innymi Ił-28, Lim-2 i Lim-6 bis ).
Dostawy samolotów MiG-21 PFM zakończono w 1969 roku. Łącznie 132 maszyn. Maszyny te pozwoliły uzupełnić etaty w pułkach użytkujących już samoloty typu MiG-21 F-13, PF i uzbroić w nie nowe pułki bojowe; 2. PLM ( były 4. PLM ) w Goleniowie, 9. PLM w Debrznie, 26. PLM z Zegrzu Pomorskim, 34. PLM-MW w Babich Dołach. W 1969 roku, posiadaliśmy już tyle samolotów MiG-21, że moglibyśmy w pełni uzbroić siedem pułków lotnictwa myśliwskiego.
Nowością w Wojsku Polskim było wprowadzenie samolotów MiG-21 PFM na uzbrojenie lotnictwa morskiego. Samoloty trafiły do 34. PLM w Babich Dołach.
W 1968 roku, odebraliśmy od producenta ostatnie 12 maszyn MiG-21 PFM. Samoloty te różniły się trochę od wszystkich poprzednio odebranych. W ich numerach seryjnych była litera N, a były to samoloty MiG-21 PFM od nr 94 N 7809 do 94 N 7905. Krótko mówiąc maszyny przystosowane do ataku bombami jądrowymi. Jednak w Polsce nie miało to żadnego znaczenia, gdyż na stanie Polskiego Wojska nie było takiego uzbrojenia, a samoloty eksploatowano jak wszystkie pozostałe. Samoloty te znalazły się na wyposażeniu 9. PLM w Debrznie, który właśnie został reaktywowany, a dotychczasowy 11. PLM z Debrzna został przeniesiony do Wrocławia-Starachowic w miejsce 3. PLM, który formalnie przestał istnieć.
Rotacja maszyn typu MiG-21 PFM rozpoczęła się już w 1970 roku, w momencie wprowadzanie na nasze uzbrojenie kolejnej wersji MiG-21 M. Wówczas to sporą ilość MiG-21 PFM przeniesiono z 41. PLM z Malborka do 62. PLM w Krzesinach. Wówczas to typ MiG-21 PFM po raz pierwszy pojawił się na stanie 62. PLM. Dodatkowo w 1971 roku, 62. PLM otrzymał szkolno-bojowe MiG-21 US, o charakterystykach zbliżonych do MiG-21 PFM, również wyposażonych w instalację SPS. Samoloty MiG-21 PF/PFM w 62. PLM były na etatach I i II eskadry, natomiast III eskadra nadal latała na Lim-5.
W efekcie zmian organizacyjnych w 1971 roku, 40. PLM Świdwin staje się pułkiem myśliwsko-szturmowym, czyli 40. PLM-Sz. Oznaczało to konieczność przezbrojenia jednostki. Właśnie w 1971 roku, pułk wyzbywa się wszystkich swoich myśliwców MiG-21, przekazując je do innych jednostek, a przyjmuje jako podstawowy sprzęt samoloty typu Lim-6.
W 1974 roku, w lotnictwie myśliwskim WOPK nastąpiła reorganizacja. Polegała ona na przejściu ze struktury trzy-eskadrowej na dwu-eskadrową. W pułkach powstały dwie eskadry po 18 samolotów bojowych. Była to słuszna decyzja. Uprościła szkolenie i wykonywanie zadań bojowych. Zmniejszała także obciążenie krajowego budżetu.
W 62. PLM wszystkie posiadane MiG-21 PF/PFM/US zgromadzono w I eskadrze, natomiast II eksploatowała samoloty Lim-5. Nadal przeszkalała ona pilotów na ten typ samolotu dla 2 i 3 KOPK. Dopiero po uzyskaniu tytułu I klasy pilota na Lim-5 mogli oni szkolić się na MiG-21. Taka była procedura.
Na przełomie lat 1979-1980, 62. PLM otrzymał kolejną partię samolotów MiG-21 PFM z 11. PLM z Wrocławia i 26. PLM Zegrza Pomorskiego, gdyż one były wówczas przezbrajane na wersje MiG-21 MF. Efektem wprowadzania do Polski kolejnej nowej wersji MiG-21 MF było to, że w styczniu 1981 roku, 62. PLM zaprzestał przeszkalania na samoloty Lim-5. Samoloty Lim-5 wycofano z etatów II eskadry, a w ich miejsce wprowadzono MiG-21 PFM, co ostatecznie zakończyło proces przezbrajania pułku w samoloty naddźwiękowe.
Lata 80-te w 62. PLM to okres intensywnej eksploatacji samolotów MiG-21 PFM, nie pierwszej już młodości. Utrzymanie ich w pełnej sprawności technicznej było nie lada wyczynem. Na szczęście nie brakowało części zamiennych. Problemy zaczęły się jednak pojawiać. Od 1983 roku, nakłady na utrzymanie sprzętu lotniczego zaczęły maleć, choć początkowo dotyczyło to tylko samolotów najstarszych. Na efekty nie czekaliśmy długo.
W 1987 roku, zapadła decyzja o rozwiązaniu 39. PLM w Mierzęcicach, a jego lotnisko przeznaczono na Bazę Statków Powietrznych. Pułk ten miał na stanie dużą liczbę MiG-21 PFM, których znaczna część była już po remontach kapitalnych w Lotniczych Zakładach Remontowych w Dęblinie. Samoloty te postanowiono przekazać do 62. PLM. Dzięki temu, w okresie od grudzień 1987 rok do luty 1988 roku, 10 najstarszych samolotów MiG-21 PFM 62. PLM przekazał do 10. PLM w Łasku. Po tej rotacji 62. PLM posiadał 43 MiG-21 PFM.
Samoloty MiG-21 PFM do 10. PLM trafiły w dniu 23.12.1987 roku, Pierwsze dwa nosiły nr 94 A 4013, 94 A 4203. W następnym roku ( 1988 roku ) wcielono kolejne MiG-21 PFM, łącznie 17 sztuk. Pierwszych 7 maszyn przyjęto w lutym 1988 roku, także z 62. PLM. Kolejne dostarczono z 39. PLM. W 1989 roku, pułk przyjął z 2. PLM Goleniów, kolejne 20 myśliwców, a wśród nich 3 maszyny MiG-21 PFM typu 94 N, o nr; 94 N 7810, 94 N 7811, 94 N 7812.
W 1989 roku, Dowództwo Wojsk Lotniczych podjęło decyzję o wycofaniu z uzbrojenia wszystkich pozostających jeszcze w służbie MiG-21 PF/PFM. Decyzja była słuszna. Wszak dysponowaliśmy już nowszymi MiG-23, a na uzbrojenie wprowadzaliśmy MiG-29. Dodatkowo na progu przemian społeczno-ustrojowych bardzo liczyliśmy na przezbrojenie lotnictwa w samoloty bojowe produkcji Zachodniej i wsparcie ich samolotami produkowanymi w kraju.
W okresie od listopada 1989 roku do marca 1990 roku, 62. PLM zdał do kasacji do Bazy Statków Powietrznych ( BSP ) w Mierzęcicach, wszystkie swoje MiG-21 PFM, czyli 40 samolotów. Z kolei sam otrzymał z innych jednostek samoloty MiG-21 MF w liczbie 24 maszyn. Głównie z 11. PLM z Wrocławia. Samoloty miały po 15-18 lat, ale ich awaryjność była wysoka. Dlatego wiosną 1991 roku, podjęto decyzję o przywróceniu do służby starszej wersji MiG-21 PFM. Samoloty MiG-21 PF skasowano całkowicie. W BSP w Mierzęcicach ponownie przygotowano do lotu częściowo rozmontowane maszyny. Sytuacja była nieco absurdalna. Od maja 1991 roku do sierpnia 1991 roku, 62. PLM otrzymał ponownie 26 sztuk MiG-21 PFM, a eksploatowane przez ponad rok MiG-21 MF przekazał do 10. PLM w Łasku i 11. PLM we Wrocławiu. Cała ta operacja była bardzo pracochłonna i kosztowna, choć historia lotnictwa zna podobne przypadki, kiedy wraca się do poprzedniej wersji maszyn. Lecz odzyskane samoloty nie spotkały się z entuzjastycznym przyjęcie lotników. Długi pobyt na wolnym powietrzu, bez odpowiednich zabiegów konserwacyjnych, spowodowały, że część z nich po przylocie do Krzesin praktycznie nie nadawała się do eksploatacji, z powodu częstych usterek.
W 1994 roku, ówczesny dowódca WLOP podjął decyzję o zaprzestaniu remontów samolotów MiG-21. Powodem była pogarszająca się kondycja finansowa Polskiego Lotnictwa i perspektywa pozyskania nowego WSB ( wielozadaniowy samolot bojowy ). W tej sytuacji oszczędności były uzasadnione. Jednak zakup nowego WSB ciągle się oddalał z powodów finansowych i politycznych, a zakaz remontów systematycznie dziesiątkował flotę MiG-21.
Z dniem 1.08.1995 roku, 62. PLM zmienił nazwę na 3. PLM.
W drugiej połowie 90-tych lat trwał już regularny kanibalizm techniczny. W połowie 1996 roku, Oddział Wojsk Lotniczych 3. Korpusu Obrony Powietrznej dokonał analizy w 3. PLM w Krzesinach i postawił prognozę, że do końca 1998 roku, pułk nie będzie posiadał ani jednego sprawnego i dopuszczonego do lotu samolotu bojowego. Dodatkowo nieuchronnie kończyły się resursy maszyn. Życie potwierdzało analizy. W maju 1997 roku, 3. PLM posiadał już tylko 14 sprawnych MiG-21 PFM, a do końca ich resursów międzyremontowych pozostawał jeden rok.
Samoloty MiG-21 PFM ostatecznie wycofano z eksploatacji w dniu 11.12.1997 roku. Uroczystość pożegnania MiG-21 PFM nastąpiła na lotnisku w Krzesinach w dniu 24.03.1998 roku.
W ciągu całej służby wersje MiG-21 PFM były eksploatowane w następujących pułkach; 2. PLM w Goleniowie, 4. PLM potem ( od 1968 roku ) 2. PLM w Goleniowie, 9. PLM w Debrznie ( 1968–1989 ), 10. PLM w Łasku, 11. PLM w Wrocławiu, 26. PLM w Zegrzu Pomorskim ( od 1989 roku w 9. PLM ), 34. PLM-MW w Babich Dołach, 39. PLM ( do 1987 roku ) w Mierzęcicach, 40. PLM ( do 1971 roku ) w Świdwinie, 41. PLM w Malborku, 62. PLM w Krzesinach ( od 1995 roku w 3. PLM ).
Taktyka walki na samolotach MiG-21 PFM.
Do połowy lat 80-tych w lotnictwie Polskim w temacie manewrowych walk powietrznych szkolono pilotów jedynie w działaniach pojedynczego samolotu lub pary samolotów. Przykre doświadczenia z konfliktów zbrojnych z przełomu 70/80-tych lat uzmysłowiły dowódcom konieczność przygotowania lotnictwa myśliwskiego do działań w większych formacjach. W Polskim Lotnictwie nie było to takie obce, gdyż w okresie eksploatacji myśliwców Jak-23 prowadzono grupowe walki powietrzne. Dla samolotu MiG-21 opracowano nową taktykę, którą ujęto w ćwiczeniach z grupy 700 ( 7XX ). Do szkolenia w tym elemencie wybierano w pełni przeszkolonych pilotów, czyli takich, którzy przeszli już wszystkie stopnie wtajemniczenia i dodatkowo wykazywali odpowiednie cechy psycho-motoryczne. Ćwiczenia zdecydowanie różniły się od dotychczas wykonywanych. W powietrzu było 8 - 10 samolotów, ale były przypadki ćwiczeń 6 x 4 samoloty. Walka toczyła się na dużej przestrzeni i często bez kontaktu wzrokowego. Dwa ugrupowania były naprowadzane na siebie na kursach przeciwnych i dopiero wówczas wywiązywała się walka. Prowadzono ją według ustalonych schematów, które wcześniej ćwiczono indywidualnie lub parami. Te schematy otrzymały krótkie nazwy; Węzeł, Arkan, Muszelka i inne. Gdy prowadzący rzucał w eter takie hasło, wszyscy wiedzieli co mają robić. Ponieważ obszar walki był duży to wymagał nieustannego wypatrywania i swoich i obcych. Wykonywano często manewry na granicznych wartościach lotu.
Podczas tych ćwiczeń piloci wykonywali świadomie pętlę pochyłą, czyli pętlę odchyloną od pilonu o 20 – 30 stopni. Figura ta pozwala na lepszą obserwację przestrzeni i można ją rozpocząć z różnych początkowych prędkości. Kiedy przeciwnik wykonywał ciasny wiraż, to wykonując pętlę pochyłą można było utrzymać się w jego granicach.
Podczas tych ćwiczeń nie korzystano ze Stacji Radiolokacyjnych (SR), chociaż w ćwiczeniach podstawowych trenowano wyszukiwanie celów przy pomocy SR. Powodem jest niedostateczny zasięg SR oraz mały kąt przeszukiwania przestrzeni. A przede wszystkim pracująca SR zdradza położenie.
Na MiG-21 nie praktykowano ataków na kursach spotkaniowych, chociaż k.p.r. R-60 M teoretycznie mogły być odpalane po przy-celowaniu z wykorzystaniem celownika optycznego.
Reasumując, sukces tkwił w doskonałym wzroku pilota, mistrzowskim opanowaniu maszyny i zdobytym doświadczeniu. W pułkach po przejściu tych ćwiczeń tworzono nawet klucze walk manewrowych.
Opracował Karol Placha Hetman