Odbiorniki radiowe w lotnictwie wojskowym PRL. Marek Kaiper

2022-01-04

Marek Kaiper

Odbiorniki radiowe w lotnictwie wojskowym PRL.

Lotnictwo wojskowe w czasach PRL-u podobnie jak wojska lądowe i marynarka wojenna używały na przestrzeni lat dużej ilości odbiorników radiowych różnych typów. Od wysoko wyspecjalizowanych po zwykłe cywilne. Te ostatnie w klubach żołnierskich, rozgłośniach elektroakustycznych na samochodach NYSA 522, kompaniach, wartowniach, obiektach oddalonych (dalsza i bliższa radiolatarnie, radionamiernik, posterunki radiolokacyjne), pomieszczenia załóg AVIA i MRŁ a także w mieszkalnych przyczepach typu „Miranda” dla załóg radiolokacyjnych systemów lądowania (RSL).

Według niesprawdzonych informacji w sekcjach politycznych w latach 50 – tych używano odbiorników RPU-1 z zakresami fal długich, średnich i krótkich, zasilane były one z sieci 127/220V, w warunkach polowych z dwóch baterii anodowych BAS-60 lub jednej BAS-80 i akumulatora 2NKN-24. Zasilanie tylko z akumulatora 2NKN-24 za pośrednictwem przetwornicy wibracyjnej. W obudowie odbiornika przewidziano schowek na akumulatory i baterie. Zastępowane były one następnie przenośnymi tranzystorowymi radiami z zasilaniem sieciowo - bateryjnym typu Diora „Ewa”, „Alina” lub podobnymi, umieszczanymi w skórzanym pokrowcu z paskiem na ramię. W lotnictwie poza odbiornikami komunikacyjnymi używano także specjalistycznych samolotowych odbiorników radiowych. Przeznaczone były one do odbioru sygnałów radionawigacyjnych RSBN, RSDN (A-720, A-723, A-737), PRMG, radiolatarń (odbiorniki radiokompasów), nadajników sygnałowych MRM-48, NR-2307, MRM-W (odbiorniki samolotowe MRP-48, MRP-56, MRP-66). Radiokompasy mogły służyć dodatkowo jako awaryjny odbiornik komend ze stanowiska kierowania lotami w przypadku awarii samolotowej radiostacji (kanał 21).

Ustalenie używanych w WP odbiorników radiowych bez szczegółowej kwerendy w wojskowych archiwach jest niemożliwe. Wiele typów odbiorników radiowych a także magnetofonów czy dalekopisów wchodziło w skład urządzeń mobilnych a więc w wykazach sprzętu nie figurowały. Stąd trudności w określeniu ilości typów odbiorników używanych w lotnictwie WP. Także podczas modernizacji radiostacji wymieniano starsze typy odbiorników na nowsze. Korzystanie z rosyjskich instrukcji radiostacji także nie jest miarodajne, ze względu na częste stosowanie przez Rosjan innego starszego wyposażenia w wersjach eksportowych. W polskich różnych wykazach sprzętu stosowano często uogólnienia np. R-250, R-870 lub EKD z odnośnikami „wszystkich typów”. Zamieszanie wprowadzała także chęć utajnienia przeznaczenia sprzętu nie jawnego, radiostacje, odbiorniki i przystawki do nich nazywano urządzeniami np. urządzenie R-348, R-355, R-375A, R-375P, R-383, R-396R lub lakoniczną nazwą „przystawka zakłóceń KF” z odniesieniem „wszystkich typów” lub przystawka R-333 do fototelegrafu R-335 czy też przystawka panoramiczna UKF lub KF z odniesieniem wszystkich typów. Dlatego też mogą występować w opracowaniu nieścisłości a lista odbiorników pewnie nie jest kompletna. W okresie od roku 1944 do 1950 problemem jest ustalenie typów odbiorników produkcji niemieckiej, amerykańskiej a także rosyjskiej używanych w lotnictwie WP.

W ZSRR wprowadzono system ewidencji sprzętu wojskowego, w którym grupy sprzętu określano kolejną literą alfabetu i kolejnym numerem ewidencyjnym. Urządzenia radiowe nadawcze i odbiorcze, analizatory emisji radiowej oraz urządzenia rozpoznania i przeciwdziałania określane były literą R. Numeracja określała przeznaczenie sprzętu. Numerem od 0 do 99 (seria 0XX) oznaczano aparaturę kodowanej łączności radiowej, od 100 do 199 (seria R-1XX) ogólnowojskowy sprzęt łączności, od 200 do 299 (seria 2XX) urządzenia łączności, od 300 do 399 (seria R-3XX ) sprzęt walki elektronicznej, od 400 do 499 (seria R-4XX) radiolinie, od 500 do 599 (seria 5XX) urządzenia tajnej łączności, od 600 do 699 (seria R-6XX) sprzęt łączności marynarki wojennej, od 700 do 799 (seria 7XX) elektroniczny sprzęt rozpoznawczy, zakłócający oraz łączności satelitarnej marynarki wojennej (odbiorniki R-720, R-721, odbiornik panoramowy R-713), od 800 do 899 (seria R-8XX) sprzęt wojsk lotniczych i obrony powietrznej, od 900 do 999 (seria R-9XX) elektroniczne środki rozpoznawcze, zakłócające, węzły radiowe wojsk lotniczych. Przed wprowadzeniem oznaczeń odbiorniki radiowe a także radiostacje oznaczano różnymi symbolami np. odbiorniki US-P, US-9 (kopia amerykańskiego odbiornika BC-348), RPU-1, AS-2, radiostacje RAF-KW, RSIU-3, A7-A itp. Niektóre typy odbiorników figurowały pod starymi nazwami, te same odbiorniki z nowszej produkcji miały już nowe oznaczenia. Przykładowo odbiornik radiowy AS-2 nazwany został R-250 a produkowany w wersji morskiej nosił oznaczenie R-670 „Rusałka”, odbiornik KF – UKF R-160P nosił także nazwy R-260, R-680 i R-682 „Kaszalot” (w wykonaniu morskim z zakresem częstotliwości 3 – 99,99 kHz) , R-876 „Prizma” dla lotnictwa wojskowego oraz pod nazwą „Sosna” dla lotnictwa cywilnego.

W WP nie było sztywnego podziału, że np. odbiorniki serii 3XX były tylko w jednostkach rozpoznawczych a serii 1XX w wojskach lądowych. Odbiorniki były przydzielane według potrzeb. Przykładowo odbiorniki R-326 montowane były w aparatowniach ADK-11 (aparatownia dowodzenia kwatermistrza) a odbiorniki R-311 (1-15 MHz) przechowywano w zapasach nienaruszalnych (wojennych) w pododziałach dywizjonów dowodzenia lotami (ddl) przemianowane w 1978 roku w bataliony łączności i ubezpieczenia lotów. Dotrwały w nich do drugiej połowy lat 90-tych. Odbiorniki te wchodziły także w ukompletowanie różnych radiostacji. Zasilane były z sieci 127/220V przez prostownik WS-3, w warunkach polowych z akumulatora 2NKN-24 przez przetwornicę wibracyjną WP-3M2 lub z akumulatora 2NKN-24 i baterii anodowej BAS-G-80. Akumulator i baterie mieściły się w obudowie odbiornika. Wyposażone były w zwijaną koralikową antenę prętową (typu Kulikowa) o wysokości 1,5 m, prętową o długości 4 m oraz antenę linkową typu „skośny promień” o długości 12 m. Ciekawostką było użycie w konstrukcji odbiornika ośmiu jednakowych lamp elektronowych 2Ż27L. Niektóre typy odbiorników cieszyły się w lotnictwie długowiecznością, przykładowo rosyjski odbiornik US-P (173 kHz – 12 MHz) opracowany był w 1948 roku. Był on dalaszym rozwinięciem seri odbiorników US (Uniwersalnyj Supergeterodin) produkowanych od 1937 roku. W wyposażeniu radiolatarń PAR 8ss dotrwał do końca PRL-u.

Spis odbiorników z podziałem według odbieranego pasma fal radiowych.

Rodzaj	Typ
Odbiorniki UKF (VHF)	R-173P, R-254, R-255MP, R-313M, R-375, EUB, ML VU-21M, VU-31M, R-173 PM, R-800, R-801, R-802, R-870M
Odbiorniki UKF/dmF (VHF/UHF)	R-872, R-872M, OR-6701, VU-32MA
Odbiorniki KF/UKF (HF/UHF)	R-312, R-160P, R-323
Odbiorniki dmF (UHF)	R-871, R-314, VU-41M
Odbiorniki KF (HF)	US-8, US-9, KW-M, Tesla R-4, R-250, R-250MA, R-1250M, R-1250MM, R-1250MA, R-154, R-155U, R-251, BERYL-2, AMUR-2, R-309, R-311, R-326, EKB (R-5), R-309, R-310M, R-399A, REV-253, Jarzębina M1, R-873
Odbiorniki DF/ŚF/KF (LF/MF/HF)	US-P, RPU-1, R-673
Odbiorniki DF-ŚF (LF/MF)	R-252, R-880M
Odbiorniki ŚF-KF (MF/HF)	RPS, Tesla LAMBDA.V, OR-1205 „Oleander”, ML REV-251, REV-251B, REV-251M, REV-251MM, REV-252M, REV-252MM
Odbiorniki panoramowe UKF	ML UP-3MA, UP-3MB
Odbiorniki komunikacyjne służby meteorologicznej	MORS OK-102/1, Tesla LAMBDA.V, MORS OMNK-111, RADMOR OK-106, ODF-100R, EKD, OMNK-112

Odbiorniki komunikacyjne w służbie meteorologicznej.

W służbie tej stosowane były głównie odbiorniki komunikacyjne produkcji polskiej. Używany tam był przez długie lata długofalowy odbiornik Radiotechnika Wrocław ODF-100R z umieszczoną na maszcie anteną ferrytową w kształcie poziomo ustawionego walca. Przeznaczony był do odbioru sygnałów radiowych modulowanych częstotliwościowo i sterowania zdemodulowanym sygnałem dalekopisu (telegrafia F1) lub aparatów telekopiowych (F4) do odbioru map synoptycznych. Odbiornik mógł odbierać jedną z trzech stacji w paśmie 90 – 140 kHz. Posiadał trzy kanały wybierane przełącznikiem, fabrycznie nastrojone na częstotliwość 129,5 kHz (krajowa radiostacja meteorologiczna) oraz na 106,7 kHz (stacja DCF-26 Niemieckiego Biura Pogody). Kanał 3 fabrycznie nastrojony na częstotliwość 134,2 kHz stanowił rezerwę, można go było nastroić na dowolną częstotliwość po przestrojeniu obwodów w.cz. oraz wymianie rezonatorów kwarcowych. Wiele z tych odbiorników przetrwało w polowych stacjach meteorologicznych PSM-2 do końca okresu ich eksploatacji po 1991 roku. Kolejnym odbiornikiem używanym na stacjach meteorologicznych był OMNK-111 produkcji Morskiej Radiowej Obsługi Statków (MORS) pracujący w zakresie 14 kHz-32 MHz podzielony na 11 podzakresów włączanych przełącznikiem klawiszowym. Umożliwiał odbiór sygnałów z emisją A1, A2 i A3. Kolejnymi polskimi odbiornikami były MORS OK-102 (dalszy rozwój odbiornika komunikacyjnego OK-2), OMNK 112 oraz Radmor OK-106.

Odbiornik komunikacyjny Radmor OK-106 był tranzystorowym odbiornikiem superheterodynowym pracującym w zakresie 160 kHz – 28 MHz. Pracować mógł jako odbiornik przestrajalny lub kanałowy z 10 dowolnie wybranymi częstotliwościami w zakresie do 10 MHz. Zastosowanie dodatkowej przemiany częstotliwości umożliwiało współpracę z konwerterem o częstotliwości roboczej 465 kHz dla retransmisji sygnałów radiowych emitowanych przez międzynarodowe centrale meteorologiczne.

Zagraniczne odbiorniki komunikacyjne reprezentowane były przez czechosłowacką Tesla Lambda i niemieckie (NRD) odbiorniki RFT EKD-300 i EKD-500.

Do niektórych typów odbiorników by odebrać sygnały telegraficzne stosowano konwerter FM/AM KFM-500. Był on przystawką umożliwiającą wykorzystanie odbiornika komunikacyjnego do odbioru sygnałów modulowanych częstotliwościowo i sterowania zdemodulowanym sygnałem dalekopisu lub aparatu telekopiowego (synoptografu). Konwerter miał 3 kanały. Pierwszy o częstotliwości 465 kHz służył do podłączenia odbiorników OK-106 i OMNK-112, kanał drugi częstotliwość 215 kHz i kanał trzeci o zakresie częstotliwości 100 – 500 kHz. Konwerter KFM-500 wyposażony był w oscyloskop ułatwiający regulacje parametrów pracy danego kanału.

Odbiorniki komunikacyjne służby meteo.

Odbiornik	Zakres częstotliwości	Ilość podzakresów	Uwagi
Mors OK-102/1	220 kHz – 16,5 MHz	3	Polska
MORS OMNK-111	14 kHz – 32 MHz	11	Polska
Tesla LAMBDA.V	300 kHz – 30MHz	11	CSR
RADMOR OK-106	160 kHz – 28 MHz	8	Polska
Radiotechnika ODF-100R	90 kHz - 140 kHz	-	Polska
EKD 300/EKD 500	14 kHz – 30 MHz	-	NRD

Odbiorniki radiowe komunikacji lotniczej.

Po II wojnie światowej komunikację z załogami samolotów wojskowych w Polsce i w ZSRR prowadzono na falach krótkich. Używano wówczas odbiorników KF rosyjskich, głównie jako dyżurne na stanowiskach dowodzenia.

W lotniczej komunikacji krótkofalowej stosowano odbiorniki US-P (radiostacja naziemna RAF-KW), US-9 (radiostacja R-820 (RAS-KW)), Używane były między innymi do łączności z samolotami wyposażonymi w radiostację krótkofalową R-805 (RSB-5) z odbiornikiem US-P lub US-8, R-807 z odbiornikiem US-9, R-808 z odbiornikiem US-9DM, radiostację R-836 z odbiornikiem US-8. Na lotniskach jako odbiornik dyżurny na stanowisku dowodzenia (SD) używany był superheterodynowy odbiornik nasłuchowy R-673 (zakres 12 kHz-25 MHz rozbity na 10 podzakresów). Zbudowany był na 15 lampach (pentodach) 2Ż27L i wyposażony w antenę ramową lub prętową. Zasilanie odbiornika z sieci 220V. W późniejszym okresie używano odbiorników R-250, OK-106 i OR-1205 „Oleander”. Na SD instalowany był jedynie głośnik połączony z odbiornikiem znajdującym się w radio-biurze węzła łączności linią przewodową.

Przejście państw Układu Warszawskiego w wojskowej komunikacji lotniczej z zakresu krótkofalowego na zakres UKF spowodował konieczność zakupu nowych radiostacji samolotowych R-800, R-801, R-802, R-860, R-863 i nowych radiostacji naziemnych (R-811 (RASK-1A), R-814 (RAS-UKW), R-821 (RSK-1M), R-824 (RAS-UKW-M2)) a także odbiorników nasłuchowych na zakres UKF (R-870). Kolejnym krokiem były radiostacje UKF/dmF (VHF/UHF) R-831 z radiostacjami samolotowymi R-802 i R-803. Łączność krótkofalowa pozostała jedynie w samolotach bombowych, transportowych dalekiego zasięgu oraz w naziemnych sieciach łączności między stanowiskami dowodzenia. Odbiornik RPS (143/280 kHz – 24 MHz) montowany był w samolotach transportowych dalekiego zasięgu An-12.

Czterokanałowe odbiorniki UKF z wymiennymi kwarcami R-800 z radiostacji samolotowych o takich samych nazwach strojone były na zero dudnień. Zewnętrzne rezonatory kwarcowe, opisane były numerem a nie częstotliwością, wkładane były one w gniazda na płycie czołowej. Odbiorniki R-800 używane były w radiostacjach R-811, R-814, R-821 i aparatowniach radioodbiorczych ARO. Odbiornik radiostacji samolotowej UKF R-801 wyposażony był w 6 kanałów strojonych kolejno na zero dudnień oraz mechaniczną skalę częstotliwości wyskalowaną w numerach fal (601 numerów). Był on używany w radiostacji UKF R-824 oraz w radionamierniku ARP-6. Odbiorniki UKF R-800, R-801, R-870M i dmF (UHF) R-871 wyposażone były w anteny dyskowo-stożkowe.

Odbiorniki krótkofalowe R-311 i Amur-2 lub R-154-2 montowane były w radiostacjach R-118 i R-820M, dwa odbiorniki R-250 z przystawką R-327 montowane były w radiostacjach R-830, odbiornik R-155 i R-311 lub R-326 w radiostacji R-140. Służyły one do łączności radiowej na falach krótkich w sieci dowodzenia. Odbiorniki R-250M2 mogły pracować z antenami symetrycznymi lub niesymetrycznymi o oporności falowej 60-400 omów, anteną „skośny promień” i anteną prętową. Poza radiostacjami wchodziły w skład urządzenia R-377 (urządzenie kontrolno sterujące dla radiostacji zakłóceniowej np. R-325). Używane też były radiostacje KF/UKF R-839 wyposażone w odbiornik KF R-311 i odbiornik UKF R-870M. A także radiostacje KF/UKF/dmF R-849 na samochodzie UAZ-452A (mikrobus) wyposażone w odbiornik KF R-873, odbiornik UKF R-870M oraz odbiornik dmF (UHF) (220 – 389,9 MHz) R-871. Umożliwiało to korespondencję z samolotami wyposażonymi w radiostację UKF R-802 i radiostację dmF R-803 lub radiostacją UKF/dmF R-863. Odbiornik UKF/dmF (VHF/UHF) Unimor OR-6701 montowany był na startowym stanowisku dowodzenia SSD-2M na samochodzie STAR-266 oraz znajdował się w „domku pilota”. Odbiornik ten składał się z dwóch bloków odbiorczych (odbiorników) o numerach 6731 (UKF) i 6732 (dmF). Wyposażony był w antenę klatkową stożkowo cylindryczną A0222. Odbiornik UKF R-852 zastosowano do współpracy z samolotowym radiokompasem ARK-U2.

Polski odbiornik ŚF/KF (MF/HF) Unimor OR-1205 „Oleander” (100 kHz – 29,999 MHz) używany jest jako nasłuchowy w wieżach kierowania lotami oraz wchodzi w skład ukompletowania radiolatarni RL-3301 „Krokus”. Może on współpracować z trzema rodzajami anten: aktywną produkcji RFT KAA-1000 z zasilaczem KNA-1000 (18V, 100 mA), prętową AP-6 przez przyłącze DN1342 oraz linkową o długości 30 m przez przyłącze DN1342. Odbiornik jest zasilany napięciem 230V lub awaryjnie z akumulatora 12 V o pojemności około 150 Ah.

Stacjonarne radiolatarnie APR-7 i APR-8 wyposażone były w odbiornik R-880M o zakresie częstotliwości 150 – 1500 kHz.

Ciekawym bateryjnym (bateria o napięciach -2,7 V, +1,35 V) lampowym odbiornikiem z pogranicza lotnictwa był R-254 przeznaczony dla wojsk powietrzno desantowych. Odbierał jedynie sygnały UKF z modulacją częstotliwości. Miał on dwa reżimy pracy „Poszukiwanie” i „Odbiór”. W pierwszym umożliwiał odnalezienie zrzutowych zasobników ze sprzętem lub zaopatrzeniem wyposażonych w nadajnik radiosygnałowy R-128. W drugim przyjmowanie poleceń i komunikatów. Odbiornik wyposażony był w słuchawkę, namierzanie kierunku na nadajnik radiosygnałowy realizowano przy pomocy obracania odbiornika, co zmieniało siłę głosu w słuchawce. Produkowana była wersja unowocześniona o zmniejszonych rozmiarach R-254M. Nowszą wersją poszukiwawczego odbiornika był R-255PP z mocowanym do zasobników desantowych nadajnikiem radio-sygnałowym R-255MP o wadze 4,5 kg.

Odbiorniki radiowe rozpoznawcze.

Rozpoznanie radiowe służy do wykrywania emisji radiowych, namierzania ich, czyli określania kierunku na pracujące źródło promieniowania elektromagnetycznego oraz analizy tego promieniowania. Określenia częstotliwości, rodzaju modulacji, szerokości charakterystyki, polaryzacji fal radiowych a także czasu trwania impulsów ich kształtu , częstotliwości powtarzania i innych parametrów. Odbiorniki rozpoznawcze były przeznaczone do odbioru niewielkiego pasma częstotliwości, co pozwalało na precyzyjne kontrolowanie jego zakresu. Do zadań tych przeznaczone były głównie odbiorniki produkcji ZSRR serii 300, odbiorniki tej serii były w owym czasie tajne.

Rozpoznawcze odbiorniki radiowe z wbudowanym wskaźnikiem oscyloskopowym nazywane są odbiornikami panoramowymi (panoramicznymi) np. Mechanikai Laboratórium Budapest UP-3 . W języku angielskim panoramic receiver po rosyjsku panoramnyj radioprijemnik. Odbiorniki bez wbudowanego oscyloskopu także mogą służyć do analizy emisji radiowej po podłączeniu do nich przystawki z oscyloskopowym wskaźnikiem (R-712, R-319 lub innym). Nazywane są one przystawkami panoramowymi lub analizatorami widma sygnałów (rosyjskie panoramnaja pristawka, angielskie panoramic adapter). Odbiorniki rozpoznawcze wbudowane w radionamiernik ze wskaźnikiem na lampie oscyloskopowej i specjalnym układem antenowym wskazują kierunek na pracującą radiostację (Orzeł-1M na samochodzie GAZ-69, R-363 na samochodzie ZiŁ-157, R-359 na 2 samochodach ZiŁ-157, TK-5 na dwóch samochodach Ural-375, R-344 na 3 samochodach ZiŁ-157, R-391 na 2 samochodach ZiŁ-131). Używane były w Brygadach Radiotechnicznych, Ośrodkach Rozpoznania Radiotechnicznego i Ośrodkach Przeciwdziałania Radioelektronicznego wojsk OPK i innych jednostkach WRE.

Rozpoznawczy odbiornik UKF R-375P (20 – 500 MHz) zasilany napięciem zmiennym 110V, 127V, 220V 50 Hz oraz 115V 400Hz lub z akumulatorów przez półprzewodnikową przetwornicę. Przeznaczony był do słuchowego odbioru telefonicznych lub telegraficznych emisji z modulacją częstotliwościową lub amplitudową. Mógł być wykorzystywany w radionamiernikach. W wyposażeniu odbiornika znajdowały się 3 anteny (typu V (40-120 MHz), spiralno pryzmatyczna (115-210 MHz) i spiralno stożkowa (210 – 500 MHz)). Anteny mocowane były na 2 masztach o wysokości 8 m z urządzeniami obrotowymi. Antena typu V obracała się w płaszczyźnie pionowej w granicach 90° oraz można było ustawić ją w trzech ustalonych położeniach poziomych. Pozostałe 2 anteny umieszczone były na drugim maszcie z urządzeniem obrotowym w płaszczyźnie poziomej w granicach 360 stopni.

Nowoczesny krótkofalowy superheterodynowy z podwójna przemianą częstotliwości odbiornik R-399A był ostatnim w serii 3XX. Przeznaczony był do wyszukiwaniem i odbioru sygnałów telegraficznych i telefonicznych bez dodatkowych urządzeń demodulujących w całym zakresie odbieranych częstotliwości (1 – 39,999 MHz). Odbiornik wyposażono w 60 kanałów pamięci i wyświetlacz na cyfrowych lampach (digitronach) IN-12. Odbiornik mógł być zasilany z sieci 230 V przez zasilacz KB2A lub napięciem stałym + 27 V z zasilacza KB2A. Do odbiornika R-399A używano przystawki analizującej R-399T.

Lotniczym akcentem urządzeń WRE (wojny radioelektronicznej) używanych w WP były pasywne stacje rozpoznania i namierzania nadajników urządzeń samolotowych POST-2, POST-3M „Lena” (2 – 40 GHz) na samochodzie ZiŁ-157 w nadwoziu KUNG-1M, przyczepie antenowej 2PN-2 oraz aparatowni zasilającej na samochodzie ZIŁ-157 z nadwoziem KUNG-1M, w którym umieszczono zespoły spalinowo elektryczne ESB-8H-2B. Nazwa stacji była pierwszymi literami słów w języku rosyjskim POiskowaja STancja typ 3 zmodernizowany. Przeznaczona była do wykrywania i analizowania sygnałów radarowych głównie radarów samolotowych a także sygnałów radiowych wysokościomierzy i transponderów. Stacje POST-3M po modernizacji są nadal produkowane w Rosji. Kolejną stacją była stacja rozpoznawcza RPS-6 „Łucja” (1RŁ234).na samochodzie GAZ-66. Zadaniem jej było odbieranie, namierzanie i analiza sygnałów urządzeń radionawigacyjnych w zakresie 0,5 – 9,0 GHz. Lotniczym akcentem była też stacja R-388 rozpoznająca i zagłuszająca system nawigacyjny TACAN w jego trzech kanałach: azymutalnym, odległości i przekazywania danych. Zasięg przy dużych wysokościach lotów 300 km przy małych 20 km. Stacja umieszczona była na samochodzie ZiŁ-131, w nadwoziu K-66-U1D zbudowanym z niepalnego materiału. Nadwozie podzielone było na dwa pomieszczenia: aparatowni i zespołu zasilania z jednym zespołem prądotwórczym AB-8T/230M. W przypadku skażeń promieniotwórczych agregatownia stanowiła przedsionek, w którym dokonywano zabiegów dezaktywacji przed wejściem do pomieszczenia aparatowni. Stacja wyposażona była w odbiornik o zakresie 1025 – 1150 MHz z automatycznym przestrajaniem i zatrzymywaniem się na odebranym kanale systemu TACAN. Odebrany sygnał uruchamiał nadajnik zakłóceń o średniej mocy 250 W na lampach generacyjnych GS-7B, GS-35TB. Powodowało to powstanie fałszywych wyników na wskaźnikach aparatury pokładowej samolotu lub stanu świadczącego o jej niesprawności. Zasilanie stacji z sieci 230 V, zespołu prądotwórczego AB-8T/230M lub rezerwowego urządzenia zasilającego EU-131-8-T/230 napędzanego silnikiem samochodu. Stacja jako jedna z niewielu wyposażona była w elektryczny odkurzacz EP-2 umożliwiający usuwanie skutków opadu promieniotwórczego. Wyposażona była także w radiolinię R-405MPT-2 umożliwiająca odebranie komend z punktu dowodzenia, radiostację R-105M, rentgenometr DP-5B, urządzenie ogrzewczo-wentylacyjne OW-65, urządzenie filtrowentylacyjne FWUA-100-N-12, oraz miernik przepływu powietrza TDM-2004. Także radiolokacyjna stacja zakłóceń odzewowych SPN-30 „Jadwiga 3 na samochodzie URAL -375 przeznaczona była między innymi do zakłócania samolotowych radarów obserwacji terenu.

Urządzenia dodatkowe.

Do niektórych odbiorników stosowano urządzenia dodatkowe, przystawki UKF lub KF (konwertery) umożliwiające odbiór sygnałów telegraficznych lub telekopiowych. Urządzenia R-327 lub TOPOL 2M przeznaczone były do przekształcenia odebranych przez odbiornik sygnałów telegraficznych z modulacją częstotliwościową na sygnały telegraficzne z modulacją amplitudową uruchamiające dalekopis.

Do odbiorników R-250, R-250M, R-670 i „Kalina” (1-35MHz) stosowano urządzenie R-376. Przeznaczone było do odbioru telefonicznej emisji jednowstęgowej. Odbiorniki R-250/R-250M, „Kalina” i R-309 „Jęczmień” mogły współpracować z urządzeniem R-371, które było przeznaczone do przechwytu radiowych emisji telegraficznych z modulacją FM lub AM oraz emisji DCzT (dwukanałowa częstotliwościowa telegrafia).

W celu automatycznego nagrywania meldunków impulsowych nadawanych z wielką prędkością stosowano urządzenie kontroli i sterowania łączności radiowej R-355 . Urządzenie to wykorzystywało, odbiornik R-250M i magnetofon dyskowy P-181. Zabezpieczało ono łączność z przenośnymi korespondencyjnymi radiostacjami nadającymi z dużą szybkością, by uniemożliwić namierzanie.

Dodatkowymi urządzeniami były też analizatory widma służące do optycznej analizy sygnałów telegraficznych i telefonicznych przy ich obserwacji na ekranie lampy oscyloskopowej. Analizowaną emisję można było fotografować lub nagrywać za pomocą magnetofonu. Do obserwacji optycznej sygnałów radiowych odbieranych za pomocą odbiornika R-250M2 używano KF analizatorów sygnałów radiowych R-712 Dla analizy sygnałów odbieranych przez odbiornik R-313M służył wskaźnik panoramowy R-319. Wersja ta mogła odbierać sygnały telegraficzne za pomocą przystawki telegraficznej R-327 i dalekopisu T-51. Do odbiornika Mechanikai Laboratórium (ML); Budapest R-1250 stosowano przystawkę panoramiczną DF z możliwością fotografowania zobrazowania.

Odbiornik rozpoznawczy UKF R-375P współpracował z analizatorem R-375A. Umożliwiał on analizę sygnału otrzymanego z szerokopasmowego wyjścia odbiornika oraz znalezienia w widmie jednowstęgowych emisji fonicznych z częstotliwościowym zwielokrotnieniem. Analizator posiadał płynnie strojony zakres częstotliwości 4 -350 kHz podzielony na 2 podzakresy.

Analizatory widma R-399T wchodziły w ukompletowanie stacji zakłóceń KF R-330U, R-325U i R-378. Stacja zakłóceń zakresu UKF R-330U (30-100 MHz) na samochodzie Ural 375 umieszczona w nadwoziu K-375 przeznaczona była do zakłócania łączności UKF przeciwnika oraz podawania namiarów na pracujące źródła łączności radiowej. W jej skład wchodziły radiolinia R-415, przenośna radiostacja UKF R-159, bateryjny z zasilaczem sieciowym, portatywny dyktafon (magnetofon taśmowy) P-180, odbiorniki KF-UKF R-160P (1,5 – 59,99999 МHz) lub R-323 (20 – 100 MHz), radionamiernik R-381Т2-1, analizator R-399T. Stacja zakłóceń KF R-325 wyposażona była w odbiornik R-399A, radiolinię AZID-1 (R-415), urządzenie transmisji danych AI-011, urządzenie rozpoznawczo-namiarowe KF/UKF R-381T1.

Zakończenie.

Po likwidacji Układu Warszawskiego zakupy odbiorników radiowych realizowane były w firmach zachodnich. Zakupiono odbiorniki firmy Tales TRC-243, TRC-298 TRC-623, TRC- 8025, LCR-3400 i TC-5400 oraz Rohde & Schwarz EK-890, ESM-500, EM-510, EM-550. Odbiorniki rosyjskie używano do czasu wyczerpania resursu. Wiele rosyjskich odbiorników KF po wycofaniu z wojska znalazło drugie życie w harcerskich, lokowskich lub Polskiego Związku Krótkofalowców radioklubach. Często były w pomieszczeniach klubowych ustawiane wymontowane z nadwozi samochodowych radiostacje np. R-820, R-118, R-140M. Obecnie odbiorniki wojskowe cieszą się powodzeniem także u prywatnych miłośników krótkofalarstwa, którzy mogą je zakupić w Agencjach Mienia Wojskowego. Używano w krótkofalarstwie różnych typów odbiorników KF np. US-P, KW-M, US-9, R-250 . R-155, R-311 i innych. Odbiorniki te były często modernizowane przez krótkofalowców dostosowujących je do własnych potrzeb.

Bibliografia:

• Demodulirujuszczije ustrojstwo tipa „Topol – M”, techniczeskije opisanje i instrukcija po ekspluatacji.

• DE-1205, Dokumentacja eksploatacyjna, odbiornik radiokomunikacyjny OR-1205, rok opracowania 1986.

• Diktofon P-180 opisanije i instrukcija po ekspluatacji 1963.

• Instrukcja obsługi technicznej radiostacji R-820M, Warszawa 1977.

• Krotkowołnowoje radioprijemnoje ustrojstwo tipa R-1250, techniczeskoje opisanije instrukcija po obłużiwaniju i techniczeskomu uchodu, Budapeszt.

• Naziemne i pokładowe urządzenia radionawigacji i łączności lotniczej, Poznań 1972.

• Odbiornik R-871, opis techniczny i eksploatacja, Warszawa 1973.

• Opis odbiornika R-311, Warszawa 1962.

• Opis i eksploatacja odbiornika US-9, Warszawa 1962.

• Odbiornik R-870M, opis techniczny i eksploatacja, Warszawa 1973.

• Pali Aleksander, Wojna radiowa, Warszawa 1966.

• Radioprijemnik R-250M2, techniczeskoje opisanije i instrukcija po ekspluatacji.

• Radiostacja R-839, opis i eksploatacja, Poznań 1976.

• Radiostacja R-849 opis techniczny i eksploatacja, Warszawa 1981.

Opracował Marek Kaiper